The Relationship Between Artificial Intelligence and Sustainability

Microsoft, Yapay Zekânın mesleklerde ne tür değişime yol açacağını tahmin eden bir analiz yayınladı.

Bu listedeki mesleklerin neredeyse tamamında yapay zekanın (AI) birebir insanın yerini aldığı görülmekte. Bu, çalışan kişilerin kabaca % 6-9 u arasındaki bir orana denk geliyor (şimdilik)

Kısa vadede verim artışı olarak görülebilecek olan bu durumun uzun vadede insanı kapitalizmin güçsüz kölesi haline getirebilecek olması en önemli bir risk.

Tehlike oldukça büyük esasında. Bu nedenle konuyu “sürdürülebilirlik” (Sustainability) açısından ele almak istedim. Yapay zekânın verimliliği arttıracağı konusunda hemen herkes hemfikir, ancak bu verim artışı nereden geliyor şeklinde bakıldığında azalan insan gücünden dolayı olduğu da net olarak görülüyor. Şirketler, üretken yapay zekâyı verimlilik artırıcı bir unsur olarak tarif etseler de bu durum paydaşlar arasında ciddi bir adaletsizliğe yol açarak ve kapitalizmi daha çok besleyecekmiş gibi görünüyor.

Sürdürülebilirlik açısından bakıldığında bir firmanın paydaşları (fayda elde edenleri) şu şekildedir:

• Hissedarlar
• Yatırımcılar
• Müşteriler
• Çalışanlar
• Tedarikçiler
• Devlet
• Sivil Toplum Kuruluşları (STK) lar
• Çevre
• Gelecek Nesiller

Yapay Zekânın Gelişiminden En Çok Fayda Sağlayacak Paydaşlar:

• Hissedarlar & Yatırımcılar (maliyetler düşecek, kârlar artacak)
• Müşteriler (daha hızlı, ucuz ve kişiselleştirilmiş hizmetlere erişecekler)

Olumsuz Etki Görebilecek Paydaşlar:

• Çalışanlar İş kayıpları, beceri uyumsuzluğu riskleri, yaşlı nüfusun uyum sağlayamaması
• Tedarikçiler Üretim otomasyonlarındaki artış nedeni ile bazı alanlarda talep azalması

Yapay Zekânın Uzun Vadeli Etkileri Çok Net Değil

• Devletler Açısından: Verimlilik artışı ve maliyet tasarrufu getireceğine şüphe yok. Ancak sosyal güvenlik giderleri artacak, stopaj ve gelir vergileri azalacaktır. Uzun vadede ise büyük şirketler, devletlerden daha güçlü hale gelerek içten veya komple devletleri yönetmeye talip olabilirler.
• STK’lar, Çevre, Gelecek Nesiller Açısından Doğru kullanılırsa kaynak verimliliği ve çevresel fayda sağlayacak, yanlış kullanılırsa eşitsizlik ve toplumsal risk artışı sağlayacaktır.

Öyle görülüyor ki uzun vadede yapay zekânın getireceği avantajlar devletler tarafından dengelenmezse sosyal devletlerin yerlerini kapitalist sisteme tamamen terk etmesi söz konusu olacaktır. Bu durum da uzun vadede her geçen gün globalleşen ve devletlerin değil devasa şirketlerin yönetmiş olduğu tek devletli bir küresel düzen sistemine daha fazla yaklaşmak demektir.

Uzun vadede sonuçlar, devletlerin ve STK’ların düzenleyici çerçevesine bağlıdır.

Sürdürülebilirlik açısından yapay zekâ gelişiminin şu tür önemli eşitsizlikler ortaya çıkartacağını ön görüyorum;

1. Ekonomik Eşitsizlikler

• Büyük teknoloji firmaları (AI geliştiricileri) , yüksek fonları sayesinde gerekli yatırımları zamanında yapabildikleri için kazancın da büyük kısmını toplamaya başlayacaklar.
• KOBİ’ler ve gelişmekte olan ülkelerdeki şirketler bu teknolojilere erişimde geri kalabilirler.
• İş gücü piyasasında yüksek becerili çalışanlar, yani AI’i yöneten, tasarlayan, uygulayabilenler daha da güçlenirken, klasik usullerde rutin işler yapanlar işlerini kaybetme riskiyle karşı karşıya kalacaklar.

2. Sosyal Eşitsizlikler

• İşten çıkarmalar ve gelir kayıpları, toplumsal huzursuzluğu artırabilir. Robotlar, pek çok alanda insanların yerini almaya hazırlanıyorlar.
• Kuşaklar arasındaki “Dijital uçurum” genişleyebilir
• İnsan onuruna uygun çalışma, SDG 8 tehdit altında olabilir. SDG 8; Birleşmiş Milletlerin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarından 8. Hedeftir. Bu hedef; insan onuruna yakışır işler ve ekonomik büyüme ile herkes için adil, güvenli ve üretken iş olanakları yaratmayı hedeflemektedir.

3. Yönetişim ve Güç Eşitsizliği

• Yapay zekânın ilerlemesi ile birlikte karar mekanizmaları birkaç küresel teknoloji devinde yoğunlaşmaya başladı ve paydaşların yönetime katılımı zayıflamakta.
• AI’ın nasıl kullanılacağına dair şeffaflık ve hesap verebilirlik eksik kalırsa, işçi–tüketici–devlet arasında güven erozyonu oluşması kaçınılmazdır.

Ne Yapmalı?

• Devletler: En büyük sorumluluk devletlere düşüyor. İşsizlik istatistiklerinin ciddi veri kabul edilerek çalışma saatlerinin ve esaslarının belirlenmesi üzerine kanunlar çıkartılması gerekli.
• Uluslararası Birlikler: Avrupa Topluluğu ve BM türü birlikler, çıkartacakları kurallar ile yapay zekânın insanın dahil olmadığı alanlarda verimlilik sağlayacak şekilde geliştirilmesine öncelik tanıyabilir, insanın yerini almasını engelleyebilirler.
• Şeffaflık ve raporlama: Şirketler AI kullanımının topluma etkilerini ESG (Çevresel-Sosyal-Yönetişim) raporlarına dahil etmek zorunda kalmalıdırlar.

Yani sürdürülebilirlik açısından sorun, AI’ın toplam verimliliği artırması değil, fayda ve maliyetlerin paydaşlar arasında adil paylaşılmamasıdır.

Sonuçta her şey insan içindir ve insanın işine yaramak üzere yapılmalıdır. Hâlbuki insan açısından bakıldığında yapay zekâ onun iş hayatındaki rolünü her geçen gün azaltarak adeta sermayenin bir kölesi haline getirmekte ve tam ters bir etki yaratma potansiyelindedir.

Şöyle bir örnek düşünelim;

Bir küresel otomotiv üreticisi, üretiminde yapay zekâlı robotlar kullanarak personel maliyetlerini % 80, üretim maliyetlerini % 20 azaltabilsin. Bu sayede otomobil satış fiyatlarını % 15 aşağıya çekebilsin ve aynı ürünü daha çok insanın satın alabileceği daha uygun fiyata indirebilmiş olsun. Bu sayede % 15 olarak modellediğimiz net karını da % 20 ye çıkartmış olsun (%25 artışa denk gelir)

Böyle bir durumda, kısa vadede herkes açısından win+win durumu söz konusudur. Müşterileri aynı ürünü % 20 altında alırken firmanın karı % 25 artmaktadır.

Orta vadede büyük rakipler de bu teknolojiye yetişerek benzerlerini yapacaklar, onlar da işçilerinin % 80 ini çıkartarak fiyatlarını aynı rakamlara çekecekler, bu rakamlar yeni sektör standardı haline gelecektir. Daha küçük rakipler ise bu verim artışına yetişemedikleri için fabrikalarını kapatarak tüm işçilerini işten çıkartacaklar veya global firmalara satılacaklar, sermayenin tekelleşmesi devam edecektir.

Başka bir örnekte ise önümüzdeki dönemde A101, Şok, BİM türü indirim marketlerinde sadece iki, hatta bir robot çalıştığını ve insan çalışmadığını düşünün. Tek vardiya ve tek robot, uzaktan şarj oluyor, mağaza 24 saat açık, raf dizilimini, belki temizliği, robot yapıyor, güvenliği robot sağlıyor. Ürünün fiyat etiketi elinizin altında kalsa bile algılanabiliyor. Ödemeyi yapmazsanız kapı açılmıyor veya sonradan kredi kartınıza cezalı bir ödeme geliyor (HGS-OGS sisteminde olduğu gibi). Muhasebe zaten otomatik olarak tutuluyor, beyannameler otomatik veriliyor.

Siz, böyle bir durumda pek çok ürüne daha uygun fiyatla erişiyor oluyorsunuz (kabaca bu oran % 8-12 civarında) ve durumdan memnunsunuz. Ancak bu standart arttıkça o marketler zincirinde çalışan oğlunuz işten çıkartılmış ve başka iş bulamadığı için karısını ve çocuğunu alıp yanınıza taşınmış olacak!

Tehlike bu kadar büyük.

Kısa vadede verim artışı olarak görünen bu durumun uzun vadede insanı ekonomik olarak kapitalizmin güçsüz köleleri haline getirmesi, önümüzdeki en büyük risk olarak durmakta.

Ne Tür Önlemler Alınabilir?

Çalışma saatleri azaltılarak insanı koruyacak bir yapı kurulabilmesi mümkün. Avrupa’da bu denendi, hala da deneniyor. Bunun dışında AI’nin insanın çalışma alanlarını etkilemeyecek, onu işsiz bırakmayacak ya da ya da insanın önemini azaltmayacak şekildeki alanlarda geliştirilmesi sağlanabilir.

Şöyle ki;

Bu liste düşündükçe büyütülebilir. Yapay zekâ fiziksel olarak ulaşamayacağımız, tehlikeli, çok veri gerektiren ve hassas işleri devralarak insan güvenliğini arttırırken verimliliği de yükseltecektir. Yeter ki devletler tarafından kanunlarla sınırlansın veya doğru yönetilsin.